Осы шағын мұражай Қазақстандағы ең қызықты және бірегей мұражайларының тізіміне кіруге мүмкін болғаны сөзсіз. Оны географиялық орналасу жері, құрылу тарихы мен бір жақты тақырыптық бағытылығы басқалардан ерекше етіп жасайды. Мақта шаруашылығы тарихының мұражайы Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданының Атакент кішкентай ауылында Шымкент қаласынан 230 шақырым жерде орналасқан.
Осы мұражай Қазақстандағы ескі мұражайлардың арасына жатқызуға болады, оның құрылу тарихы 1944 жылы басталды, сол кезде кеншар он екінші мерейтойын атап өтті. Соғыстың қиын жылдарына қарамастан тұқым шаруашылығы бөлімінің ғимаратында көрмені дайындау жайындағы шешім қабылданды. Шаруашылықтың бай тарихын көрсету мақсатында кеншар адамдары фотосуреттерді, құжаттарды, ауыл шаруашылық құрал-саймандарды және жабдықтарды жинап жүрді.
Көрме сәтті өткен, дегенмен ол соншалықты қызықты болып, ауыл тұрғындары оны бұзбай, керісінше жаңа экспонаттарымен толықтырып отырды. Сол кезде егер экспозицияны сақтау жайындағы шешім қабылданбаса, жеті мыңнан астам мұражай экспонаттарының көпшілігін қалпына келтіру мүмкін емес болатын еді.
Біршама уақыт өткен соң тұқым шаруашылығының бөлімі басқа ғимаратқа көшірілді, ал өңделмеген кірпіштен салынған және сәулеті жағынан ауыл орталығына жарасатын корпус 1930 жылы мұражай етіп қалдырды. Бұл батыл шешім болып, бүкіл елдегі әрбір кеншары немесе ұжымшарында өз мұражай болған емес.
Сирек құжаттарды, кітаптарды, белгілі адамдардың жеке заттары мен фотосуреттерді ауыл тұрғындары қорды жылдан жылға байытып, мұражайға тапсырған. 1974 жылы мұражай халық болып аталды. Қарапайым адамның мұражайға бара алмайтыны қызық дерек болып табылады, сол жерге тек жұмыс комитеттерінің, мектептердің, жұмыс ұжымдарының сұранымдары бойынша экскурсияларға рұқстан берілген.
Мұражай мәдениеттің дегдарлы мекемесі болып саналды, осында қаншама партия мен үкіметтің атақты қайраткерлері, солардың ішінде шетел қонақтары болғанын көру үшін пікір кітабын парақтап шығу жеткілікті болады.
Қазіргі кезде осы бірегей мұражай ауданға бағынады және жергілікті бюджеті арқылы қамтамасыз етіледі, бірақ оның экспозициямен танысқаннан кейін оның республикалық мәртебесіне лайықты екендігін түсінесің.
Мұражай экспозициясы осы аудандағы егін шаруашылығын суландыру және өркендеуі үшін адамдардың қиын күресінің барлық кезеңдері бейнелейді.
1869 жылы Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Константин Петрович фон Кауфманның бастамасы бойынша Мырзарабат көне арығы далаға қарай ұзартылған. Дегенмен, оның бойымен есіртетін ішімдік ұзақ уақыт бойы аққан жоқ. Заравшан өзенінің суы Заравшан алқабын сулауға зорға жетіп жатқан. Патша үкіметі сол жерге оңтүстік-батыс жақтан суды жіберуден бас тартып, Сырдария өзеніне назарын аударды. 1872 жылы Н. Ульянов жобасы бойынша «үлкен каналдың» құрылысы басталды, бірақ оның нәтижесі қынжыларлық болып шықты. Мәжбүрлеу тәртібі бойынша барлық уездерінен қуып жіберілген адамдардың тоғыз жылдық еңбегі босқа кетіп, су арық бойымен барған жоқ.
Ленин декреті ерекше орынды алып жатыр. 1918 жылы 17 мамырда 5 миллион рубльді Түркістан өлкесіндегі жер суару жұмыстары үшін бөлу жайындағы құжатқа қол қойылды. Осы декреттің бірінші тармақтары мынандай: «а) Аш даладағы (Сырдария өзенінің сазды-сортаң шөл даланың атауы) 500 мың ондық жерді суаруды қатитын орыс тоқыма өндірісін мақтамен қамтамасыз етуді арттыру бойынша жұмыс жоспары бекітілсін … ».
Ленин декреті осы аймақтарды игеруде тағдыршешті құжат болып табылған, өткен ғасырдың 20-шы жылдары салынған арықтардың көпшілігі бүгінге дейін пайдаланып жатыр. Сол кездегі ең ірі жер суару құрылыстарының бірі Киров атындағы (қазіргі Достық) арық болып саналады.
Жерді игеру және суару, сонымен қатар мақтамен мақтааралдықтар өмірлеріндегі көптеген оқиғаларымен байланысты. Оларды мұражайда қойылған түрлі экспонаттар бейнелейді.Осында техниканың әр алуан түрлері көрсетілген, солардың ішінде мақтааралдық жерлерінен бірінші мақта жинайтын комбайндар да бар. Мұражай алдындағы тұғыр үстінде алғашқа кеңестік тракторларының бірі «Универсал» тұр. Содан мақта саласының механизациясы басталды. Аса құнды өндірістік экспонаттар бар – ат тұқымсепкіші, қопсытқыш. Олардың көпшілігі жалғыз үлгіде сақталған, осындай ескі мақта жинайтын техника дүниежүзінде жоқ.
Мұражай экспозициясы аймақт тарихының басқа қайғылы кезеңдерін баяндайды. Осы жерге 1935 жылдан бастап, КСРО республикаларының өкілдері, яғни финдер, немістер, Кавказ халықтары, украиндықтар, гректер жер аударған. Олардың арасында Сорбонна түлектері, ұлы музыканттар және де неміс Рудольф Керер бар.
Мақтаарал мақта шаруашылығы тарихының бірегей мұражайында Қазақстанның дамуындағы тұтас кезеңін көрсететін сирек кездесетін экспонаттары бар, осы шағын аудандық мұражай қызметкерлері тарихты сақтап, қонақтарына әрдайым қуанады.
Оңтүстік Қазақстан облыстық тарихи – өлкетану мұражайының негізі 1920 жылы қаланған. Мұражайдың қалыптасуы мен дамуына атақты ғалым шығыстанушы М.Е.Массон мен жергілікті аймақтанушылар В.П.Тризна, И.К.Шпота, М.А.Быков, М.И.Мекленбурцев, т.б. еңбектері ұшан теңіз.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорығы бұл – археологиялық және сәулет ескерткіштерінің толық кешені болып табылады.Мұражай қорығы орналасқан Түркістан (тарихи атауы Ясы) көне қаласы Қазақстанның ортағасырлық тарихының өзіндік нышаны және қажылық пен тарихи саяхатшылығының орталығы болып табылуына мүмкіндік берген өткен уақыттың баға жетпес ескерткіштерімен қоршалған.