Қозы Көрпеш пен Баян Сұлудың арасында болған махаббат сезімі жайындағы ежелгі және өте әдемі аңыз бүкіл әлемге танымал Ромео мен Джульетта жайындағы аңызға ұқсас, мәңгілік махаббат жайындағы осыған ұқсас желілер көптеген халықтардың эпостарында бар шығар. Қазақ аңызы әдемі және арманшыл болып келіп, ешкімді енжар етіп қалдырмайды, және дала романының кейіпкерлеріне немқұрайлықпен қараған жан ешқашан табылмайды.
Бала кезінен дос болып қалған Сарыбай мен Қарабай балаларын олардың дүниеге келгендеріне дейін атастырып, үйлендіруге сөз берді. Ұлының дүниеге келгенін көрмей, аң аулап жүріп өліп қалады. Өсіп жатқан және бір-бірін көрмеген, бірақ атастырылып қойған Қозы мен Баян ақырында бір-біріне ғашық болады. Уақыты өте келе, серт бұзған Қарабай жоспарын өзгертеді. Қызын бірде отарын жұттан аман қалдырған жергілікті палуан Кодарға ұзатпақшы болады. Қос ғашықтар арасында тосқауыл болып қалады. Осы мәңгі үштікте Қозы бірінші болып, қайтыс болады. Қайғыдан қабырғасы қайысқан Баян қанішерден өш алу үшін, қулыққа келеді. Ол Қодарға өзіне суы бар құдық қазып берсе, күйеуге шығатынын айтады. Қодар жұмысқа кірісіп, айлакер Баянның шашынан ұстап, құдықтың түбіне түсе берді. Айлакер қыз бұрымын кесіп тастайды: Қодар түпсіз тұңғиыққа құлап қаза табады. Сөйтіп Қозының кегі қайтарылады. Батыр қыз оның күмбезіне келіп, өзіне қанжар салып қол жұмсайды. Қариялардың айтуынша, олар жерленген жерде итмұрынның әдемі бұтасы өсті, бір кезде оның үстінен қызыл және ақ раушан гүлдері гүлденген...Бірақ сол гүлдер көздің жауын ұзаққа алған жоқ. Олар иіліп, қарайып, солып қалды.
Қазақ халқының лирикалық поэмасы көптеген жылдар бойы әр түрлі халықтардың драматургтарын, этнографтары мен тарихышыларын қызықтырған. Аңыздың алғашқы аңыздардың бірі А. С. Пушкинге арнап жазылған және оның мұрағатында сақталынған. Өткен ғасырдың соңында Орталық Азия мен Қазақстанның зерттеушісі Г. Н. Потанин былай деп жазған: «...Орынбордан Зайсанға дейінгі бүкіл дала білетін ең жақсы көретін повесі, қазақ этикасының ең биік шыңы, бұл Баян Сұлу арудың Қозы Көрпешке ғашық болғанын баяндайтын аңыз...».
Қозы Көрпеш-Баян Сұлу мазары Шығыс-Қазақстан облысы, Аягөз ауданы, Таңсық ауылының жанында тұрғызылған. Мазар біздің уақытымызға жеткен Қазақстандағы ежелгі ескерткіштердің бірі болып табылады. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, бұл ескерткіш V-X ғғ., басқалардың пікірінше - X-XI ғғ.салынған. Мазардың жалпы биіктігі 11,65 м құрайды, қабырға қалыңдығы 1,86 м. Кесенеге шығыстағы кіреберісінде 0,7×0,5 см-гі кішкентай терезелері бар. Кесенеге кірудің алдында Қозы Көрпеш, Баян Сұлу, оның сіңлісі мен енесін бейнелейтін екі-екіден төрт мүсін тұрғызылған.
Бастапқыда шаршы жоспары (сыртқы жағынан 7,1×7,1 м, ішкі жағынан 3,38×3,38 м) бойынша мазардың көлемдік композициясы көлденең құрылыстың қатарларын түсіру арқылы пайда болған төрт қырлы мұнара болып табылады. Оның көне құрылысы, ерекше сәулет пішіні, әсіресе оның тарихы әрқашан ғалымдар мен саяхатшыларды қызықтырды. Ескерткішке келген XIX ғ. кейбір зерттеушілерінің жазбалары сақталған 1856 жылы ескерткіште болған Шоқан Уәлиханов оның биіктігіне таңқалды: күмбезге жету үшін бір-бірінің үстінен тоғыз адам тұру керек. Қазақтың ғалым этнографы ескерткіштің жанында тұрған тас мүсіндерін бейнееген суреттемелері ерекше бағалы болып келеді.
1982 жылы Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу мазары Қазақстанның Республикалық маңызындағы тарих пен мәдениет ескерткіштер тізіміне қосылған және мемлекеттік қорғауға алынған.
Аблайкит – XVII ғасырдың буддалық бекініс-монастырі. Ламаистік бекініс-монастрырьдің жақсы үлгісі. Өскемен қаласынан оңтүстікке қарай 60 км, Шығыс-Қазақстан облысы Ұлан ауданының Бозанбай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 15 км, Сібе өзеніне жақын жерде орналасқан.
Біздің уақытымызға жеткен Семей қаласындағы алғашқы сәулет өнері құрылыстарының бірі Ямышев қақпасы болып табылады. Осы фортификациялық құрылыс XVIII ғ. сәулет ескерткіші болып мойындалды.