Ақтөбе облысының территориясында көптеген ескерткіштер мен көрікті жерлер бар, туристтік маршруттар бойынша саяхат жасағанда, орта ғасырлардың қорығында бола аласыз, ақындар эпостарда жырлаған жерді, Қобыланды батыр қабірін көріп, Кеңес Одағының Батыры Әлия Молдағұлова дүниеге келген Бұлақ ауылына бара аласыз. Және де осы жерге келгендіктен Батыс Қазақстан территроиясында жалғыз болып сақталып қалған таңғаларлық Абат-Байтақ көне сәулет ескерткішін көрулеріңіз жөн.
Абат-Байтақ кесенесі XIV-XV ғасырлардағы сәулет ескерткіші болып табылады, Ақтөбе облысы Қобды ауданы Бескөп аулынан шығысқа қарай он екі шақырым жерінде орналасқанБұл Алтын Орда кезіндегі бірегей құрылыс болып саналады. Сәулет стилі жағынан оған теңдес құрылыс Қазақстанда жоқ. Осындай бетше босағалық-шатырлық үлгісіндегі ескерткіштер тек Ресейдегі Челябинск облысында, Башкирияда бар.
Аңыз бойынша, Абат-Байтақ қазақтың атақты XV ғасырдағы қиялшыл философы Асан Қайғының ұлы Абат батырдың қаза тапқан жерінде салынған. Үйлену рәсімі қоныс аударған кезде сүрінген түйеден құлаған. Жаны ашқан халық өте қысқа уақыт ішінде бірігіп осы әсем ескерткішті тұрғызған, осыдан атауының екінші бөлігі Байтақ алынған.
Алғаш рет Абат-Байтақ кесенесін XVIII ғасырдың аяғында ресейлік ғалым П. И. Рычков зерттеген, ол оны «Байтан» деп атап сипаттаған. Бірегей кесененің толық сипаттамасын XX ғасырдың басында француз ғалымы, Орынбор мұрағат комиссиясының мүшесі И. А. Кастанье берген, ал XX ғасырдың 50-70 жылдары атақты зерттеуші Малбағар Мендіқұлов кесененің қыпшақ хандықтары Хорезммен тығыз байланысты болған кезінде Алтын Орданың пайда болу уақытына 13 ғасырдың басына жатқызады.
Ұзақ уақыт бойы кесене бұзылған және ғылыми бірлестігінен жоғалып кеткен деп саналған. Дегенмен 1979-1980 жылдары діни сәулет маманы Серік Ажығалиев басқарған Қазақ КСР Мәденит министрлігінің «Қазреставрация» экспедицтясы оны республикалық маңызындағы қорғалынатын ескерткіштер тізімдемесіне кіргізді.
Қазақстандық кесенелердің топтамасы бойынша Абат-Байтақ бетше босағалық-күмбездік құрылыстарға, қос жабыны бар «шатырлық кесенелерге» жатады. Бастапқы құрылыстан төртқырлы сүйеніш сақталынып қалған, оның үстінде жартылай бұзылған конустәрізді күмбез-шатырымен аяқталатын он бір қырлы барабан тұр.
Сыртындағы жоба көлемі 9,52x9,8 м. Кесененің сақталынып қалған биіктігі- 14,5 метр, бастапқысы - шамамен 16 метр. Төртқырлы сүйеніштің оңтүстік жағынан бір ойығы бар, екіншісі – батыс жағында орналасып, жанасып тұрған бетше босағаға қарай орналасқан. (ойықты құрылысты үй малынан алдын ала сақтау үшін жергілікті халық саман кірпішімен қаланған).
Сүйеніштің үстінде күмбездің негізіне қарай тарылған он бір қырлы барабан бар. Барабан қырларында жалған ойықтар кірпішпен қаланған. Күмбезі қос болып табылады, ішкісі – сфералық (ол бұзылған жерінде өте жақсы көрініп тұр), ал сыртындағысы – конус тәрізді шатыр болып келеді. Кесене ішінен сыланған. Ішкі жобасы сегіз қырлы мен күмбез шеңберіне өтетін он алты қырлыдан тұрады. Батыс пен шығыс қырларында жалған ойықтар жасалған. Жерлеу белгілері жоқ. Абат Байтақ кесенесі өңделмеген кірпіштен салынған және 27x27x5-7см төртбұрыш формасындағы күйілген кірпішпен қапталған. Күмбезді қалаған кезде трапециятәрізді қимасындағы кірпіш пайдаланған, оның қапталуында көк пен көгілдір жылтырақ көрініп тұр. Іргетас шаршының біртіндеген бір қалыпты барабын мен күмбезге өтуі құрылыстың «жеңілдігінің» әсерін береді және орта ғасырлық сәулетшінің ойы бойынша қандай әсем ескерткіші болғанын тек көз алдымызға елестете аламыз.
Абат Байтақ кесенесінің сәулет-стильдік белгілері оны Күн-Үргенчтегі XII ғасырлардағы кесенелерге жатқызуға болады, олар Хорезмшах Іл Арсланның кесенесі (Фахраддин Разы), Хорезмдегі Хорезмшах Текеш кесенесі, сонымен қатар Сығанақтағы Көк Кесенеі кесенесі Кешене (XIV-XV ғғ.). Айта кететін жайт,ебтше босағалық – шатырлық қабырлардың ұқсас үлгілері Солтүстік Кавказдағы Маджары қаласының жанында орналасқан, олар жоғарыда айтылғандар сияқты Хорезмдегі сәулет мектебінің күшті әсерін алды. Жоғарыда аталған барлық кесенелер Алтын орда кезімен даталанды және сол дәуірдің белгілі тұлғалардың қабірінде салынған.
Алтын Орда кезінен бері көптеген ғасырлар бойы тарихи ескерткіш айтарлықтай бұзылды, «Мәдени мұра» бағдарламасының арқасында оны тек сақтау ғана емес, сонымен қатар қайта қалпына келтіруге мүмкін болды. Қайта қалпына келтіру жұмыстары 2005 жылы басталды. Бұзылған күмбез пен бетше босағаны қайта қалпына келтіру үшін орта ғасырлық технология бойынша дайындалған кірпішті пайдалану жайындағы шешім қабылданды, шикізат ретінде жергілікті материал болды.
2007 жылы зерттеу және қайта қалпына келтіру жұмыстары сәтті аяқталды. Қазіргі кезде Абат-Байтақ кесенесі облыстағы тұрғындар мен көптеген қонақтардың қажылық жасайтын жері болып табылады.
Қазақ эпостың кейіпкері Қобыландының мемориалы Ақтөбе облысының Қобды ауданы Жиренкөп ауылында орналасқан. Ол 2007 жылы 8 қыркүйекте аты аңызға айналған батырдың жерлеу орнында ашылған.
Ақтөбе қаласының орталық бөлігінде, облыстық әкімшілік жанындағы алаңда қазақтың көрнекті қайраткері, қолбасшы мен дипломаты Әбілқайыр ханның әсем ескерткіші тұр. Бұл қаладағы басты жер, дәл осы жерге дәстүр бойынша жас жұбайлар мен Ақтөбе қаласының қонақтары келіп жатады.