Осы қираған көне қала бекініс қабырғаларынан қалған қалдықтар болып, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түркісан қаласынан батысқа қарай 45 шақырым жерде орналасқан. Түркістан – Қызылорда трассасы бойымен барып жүрген көптеген жолаушылар әрқашан бекініс қабырғаларының көңіл тартарлық өркеш-өркеш пішініне назар аударады.
Бұл Сауран – көне және құпияға толы қала, 100 жылдан астам уақыт бойы ғалымдардың назарын өзіне тартады. Осында жаңалық тапқанда, олар жауап алып, өткен уақыттың көптеген шешілмейтін құпияларды табады.
Өзінің ерекше әскери-стратегиялық, сауда-экономикалық және мәдени-тарихи мәнінің себебінен, Сауранды Сырдария бойында және қазақ даласында болған оқиғалар жайында жазған барлық ортағасырлық авторлар атаған.
Сауран жайындағы алғашқы дерек 10 ғ. 1-ші жартысына жатады. Ол жайында Истахри хабарлаған (оның шығармасы 10ғ. аяғында жазылған); кейін әл-Мақдиси. Сауран жайындағы мәлімет «Худуд-әл-алам» анонимдік географиялық шығармасында (10ғ.), у ибн әл-Асирде (13ғ.), Якуттың «Елдер сөздігінде» (13ғ.), Гетум 1 кіл-армян патшасы Меңгу моңғол ханының ордасына кері қайтарда жасаған сипаттамасында (13ғ.ортасы) бар. 15-16ғғ.жазбаша деректерінде қала жайында көптеген мәлімет бар.
13ғ. басында ол 13 ғ.ортасында үлкен қала ретінде «Испиджабпен сияқты харадж төлемейтін» шекаралық қала болып аталыған. 14ғ. деректерінде Сауран Ақ Орда құрамына кейде оның астанасы ретінде кіретін қала болып аталған, ал 15-16 ғғ.авторларының деректерінде ол жайында Түркістандағы билік үшін қазақ хандықтары мен шайбаниліктер арасындағы күресімен байланысты айтылған. Авторлар Сауран түркістандық бекіністері арасында ең үздік бекіністерінің бірі болғанын атап, түрлі сипаттағы мәлімет берген: оның климаты, қорғау құрылыстарының құрамы, қаланы көркейту, суландыратын егіншілігі жайында айтылған.
Сауран ескі қаласының археологиялық зерттеуі жүз жылдан астам уақыт бұрын басталған. Ол жайында орыс ғалысдары П. И. Лерхтың шығармаларында, П. И. Пашино жол естеліктерінде, А. П. Федченконың есептерінде айтылған. Сол кездегі басты археологиялық табылған заттарына биіктігі он метр құрайтын, құмнан салынған Сауран сарайының зерттелуін жатқызуға болады.
Қазіргі кезде көне қаладағы археологиялық жұмыстар шамамен 50 гектарды құрайтын территорияны алып жатыр және олар «Мәдени мұра» Қазақстандық бағдарламасы шеңберінде өткізіліп жатыр. Орталық бөлігінде табылған заттар, яғни күйіктастың, гипстің сынықтары осында мешіт пен медресенің болғандығын дәлелдейді. Тарихшылардың пікірінше, осы себептен бұл жерді мекендеген адамдар айтарлықтай жоғары білімді болған. Дәл Сауранда осы аймақтағы алғаш оқу орны ашылған. Осыны Қазақстан бойынша теңдесі жоқ, бірегей қаланы сумен қамтамасыз ету технологиясы дәлелдейді.
3-тен 6 м-ге дейінгі биіктіктегі жер телімдері бар қабырғасымен қоршалған ескі қала жобасы жағынан сопақ алаң болып келеді. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 800м және солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 550м тартылған. Алаң қоршап тұрған жерден 2-2,5м-ге көтеріліп тұр. Ескі қаланың қабырғасы 2-3 м биіктіктегі стилобаттың үстінде тұр, өңдедмеген кірпіш пен пахсадан салынған, сонда қабырға сызығынан шығатын 4 дөңгелек 2-қабаттық мұнара бар. Мұнараның үстіңгі қабаты қазіргі уақытқа дейін жетіп сақталған қалдықтары бар бағаналарға тіренген, күмбезімен жабылып тұр. Мұнара жазықтығында атыс ойығының тар тесіктері бар. Ескі қаланің ішіне екі қақпа апарады. Басты қақпасы қабырғаның солтүстік-шығыс бөлімінде орналасқан және 2 қабаты бар сыртқа шығатын 2 мұнарамен екі жақ қапталдан қапталған мықты фортификациялық құрылыс болып келеді. Оның кіреберісі қабырғаның шығатын бөліктерінен құрылған 20-метрлік дәліз тәрізді болып тұр. Екінші қақпасы (олар нашар сақталған) ескі қала қабырғасының оңтүстік-шығыс бөлігінде салынған. Мұнараның ішінде шығыс бөлігінде доғалық өтпе жолы түріндегі ескі қалаға кіретін есік бар, оның ені 1,2м, биіктігі 1,7м. Сыртындағы қабырға айналасында тереңдігі шамамен 1-3м және ені 15-20м құрайтын ор бар. Сыртқа шығатын шығарынды биіктігі 1-1,5м, ені шамамен 5м болатын бруствер дуалды құрады. Солтүстік-шығыс қақпадан басталатын магистраль көше солтүстік-шығыс - оңтүстік-батыс бағытындағы қала территориясын тең 2 бөлікке бөліп жатыр. Қабырғаның оңтүстік-батыс бөлігіне 150м жетпей, ол солтүстік-батыс - оңтүстік-шығыс ендік бағытында жүретін перпендикуляр көшесіне тіренеді. Бөліктерінің бірі оңтүстік-шығыс қақпасына шығады. Ескі қаланың топографиясында 2 магистраль көшелерінен басқа, қаланың күрделі тармақталған көше жүйесін құрайтын көптеген шағын көшелер мен тұйық көшелер бар. Солтүстік-шығыс кірер ауыздан 210м ара қашықтықта магистраль көшесінің сол жағында жобасы жағынан үшбұрышты көлемі 100 х l00м құрайтын төбе бар, ол қиратылған кірпіш пен алып ғимараттан қалған қырдың бөліктерімен қапталған. 1400-1600м радиустағы орталық қираған орын айналасында тығыз құрылысты құрайтын бөлек мекендерінің қалдықтары орналасқан.
Ортағасырлық Сауранның ескі орны Қазақстандағы ортағасырлық қала мәдениетінің маңызды ескерткіштерінің бірі болып табылады. Ал сақталу дәрежесі бойынша археология жағынан бірегей болып табылады.
Мамандардың ойынша, ескі қаланың қалдықтарына үлкен қауіп төніп тұр, біртіндеген бұзылуға назар аудармасақ, бір кезде жауға қарсы тұра алған қала уақыт қысымына қарсы тұра алмайды. Осыған байланысты, қазіргі кезде Сауранда кешендік археологиялық жұмыстар жүргізіліп жатыр, ұрпақ үшін көне қаланың қалдықтарын сақтау мақсатында сақтау және қайта қалпына келтіру жұмыстары өткізіліп жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданында сәуле өнерінің таңғаларлық ескерткіші Әбділ Әзиз-Баб Кесенесі орналасқан. Осы діни құрылыстың салынуы Қарахандықтардың дәуіріне ІХ ғасырға жатады.
Қожа Ахмет Яссауи кесенесі – сәулеттің көрнекті ескерткіші, ортағасырлық сәулет өнерінің жарқын үлгісі. Яссауи сәулет кешені өз қабырғаларында міндеті бойынша түрлі орын-жайларды, сарайлар мен ғибадатханалар кешенін біріктірген темір уақытындағы сәулет өнерінің жауһары.