• 

Қарағанды жері Қазақстанның тарихи өткен өмірімен байланысты қызықты жерлерге бай. Осындай жерлердің бірі Басқамыр болып табылады. Осы археологиялық ескерткіш Қарағанды облысы Жезқазған қаласынан солтүстік-батысқа қарай 83 шақырым жерде, Талдысай өзенінің Жезді өзеніне құйылысында, төбелермен қоршалған алқабында орналасқан. Ол ор мен дуалдары бар төртбұрыш асты құрылыс болып табылады. Бұрыштары жер бөліктеріне айқын түрде бағытталған.

Көптеген зерттеушілер Басқамырды VIII-XI ғасырларына жатқызады.

Ұлытау тауларынан оңтүстікке қарай Талдысай шатқалында орналасқан Басқамыр қаласы қазақ этносының пайда болуына негіз болған тайпалардың бірі – қыпшақтардың құрылыс қызметінің ізін көруге болатын, зор ғылыми қызығушылықты шақыртатын объект болып табылады.

Басқамыр бұл бірегей археологиялық ескерткіш, орта ғасырлардағы сарайының және оның ішіндегі қамал мен қорғау мұнаралары бар үш мықты қабырғаларымен қоршалған шағын қаланың қалдықтары. Осыдан басқа, Басқамырға 2 табыт, аттас зират, биіктігі 3.5 м құрайтын тастан жасалған сынақ мұнарасы, Сарыбұлақтан басталған арықтар жүйесі, арақашықтығы, 1.3 тереңдігі 20 м құрайтын шахта және кірпіштен жасалған тас едені бар жеке құрылыс кіреді. Қаланың формасы төртбұрышты болып келеді. Қабырғалар ұзындығы 80 м құрайды. Ортасында - қамал (26х23 м). Қала мен қамал сыртынан орлармен және балшық дуалдарымен қоршалған. Сыртқы дуалдың ені 5-7 метр, биіктігі - 1.4 метр. Ішкі солтүстік бұрышында арыққа баратын ішетін су сақталған ор болған.

Орта ғасырдағы қаланың ауданы 310 шаршы метрді құрайды. Осында өткен археологиялық қазба жұмыстары балшық едені бар, қамалдың ішкі қабырғаларымен жанасатын 7 бөлмені, күйілген кірпіштен жасалған пешті және диаметрі 0.5-0.9 метр, тереңдігі 0.3 метрді құрайтын ашық ошақтарды тазалауға мүмкіндік берді. Қамал бұрышында биіктігі 2.3 метрді құрайтын мұнараның қалдықтары сақталған. Қазба жұмыстары кезінде ғалымдар бағалы заттарды тапты. Олар: балшықтан жасалған ыдыстың қалдықтары, сонда-ақ ағаш пен металлдан (темір, жез, қола) жасалған көптеген бұйымдар.

Басқамыр қаласы әл-Әдрисидің мәліметі бойынша белгілі болған, орта ғасырлардағы оғыз тайпасынан шыққан хандақтарының Хиам қаласымен (VIII-XI ғғ.) теңдестіріледі. Оғыздың Хиам және Жаджан қалаларын сипаттайтын деректе былай айтылады: «Екеуі де шағын қалалар, жоғары дәрежеде күшейтілген.»

Басқамыр әрдайым археолог ғалымдарының көңілін аударған, алғаш рет ескі қаланы Ә. Марғұлан, содан кейін С. Жолдасбаев, Ж. Смаилов зерттеді. Археологиялық экспедициялар осы жерде 1948, 1950, 1952 жылдары бар. Көптеген қазіргі археологтар Басқамыр әлі де өзінің құпияларын ашпағанына және қазба жұмыстарын жалғастыру қажет екеніне сенімді.

1994 жылы 13 сәуірде Талдысай шатқалында Қарағанды облысы Ұлытау ауданында «Басқамыр» мұражайы құрылған.

• Достарға әңгімеле:

Басқа Ескерткіштер